Жеке тұлғалардан мүлік салығы бойынша салық міндеттерін орындағанда меншік құқығын тіркелген күннен бастап бір жылдан кем емес меншік құқығындағы, сондай-ақ өткізілген мерзімнен меншік құқығындағы жылжымайтын мүлік құқығындағы (дәмхана, дүкен, қойма, және т.б.)механикалық көлік құралдары,  гараж салу үшiн берiлген, жеке қосалқы шаруашылықты жүргізу, саяжай құрылысы, жеке тұрғын үй құрылысын салуға мақсатты арналған жер учаскелерін, жеке қосалқы шаруашылық жүргізу объектілерін, гараждарды, тұрғын, саяжай құрылысын саудада өткізгенде құн өсімінен түсетін табысты анықтау бойынша сұрақтар туындайды.    

 Осыған байланысты,  Салық кодексімен белгіленген, нормаларды салық төлеушілердің назарына  жеткіземіз және оның қолдануын нақты мысалдарда қараймыз. 

 Салық кодексінің 180-1 бабының 2 тармағына сәйкес  егер осы баптың 3 – 7-тармақтарында өзгеше белгіленбесе, мүлікті өткізу бағасы (құны) мен оны сатып алу бағасы (құны) арасындағы оң айырма осы баптың 1-тармағының 1) – 7) тармақшаларында көрсетілген мүлікті өткізу кезінде құн өсімінен түсетін табыс болып табылады.

 Сонымен қатар, салық кодексінің 180-1 бабының 5 тармағы бойынша жеке тұлға, сондай-ақ шағын бизнес субъектілері үшін арнаулы салық режімін қолданатын дара кәсіпкер бұдан бұрын осы Кодекстің 427-бабының 4-тармағына сәйкес өтеусіз алынған мүлік түрінде салық салу объектісіне енгізілген немесе бұдан бұрын ол бойынша осы Кодекстің 96-бабына сәйкес өтеусіз алынған мүлік түрінде табыс айқындалған, осы баптың 1-тармағының 1) – 7) тармақшаларында көрсетілген мүлікті өткізген жағдайда мүлікті өткізу бағасы (құны) мен өтеусіз алынған мүліктің бұдан бұрын табысқа қосылған құны арасындағы оң айырма құн өсімінен түсетін табыс болып табылады.

Салық кодексінің 180-1 бабының 6 тармағы бойынша жеке тұрғын үйді өткізетін тұлға салған жеке тұрғын үй, сондай-ақ мұра, қайырымдылық көмек (осы баптың 5-тармағында көзделген жағдайды қоспағанда) түрінде алынған, осы баптың 1-тармағының 1) – 7) тармақшаларында көрсетілген мүлік өткізілген жағдайларда мүлікті өткізу бағасы (құны) мен өткізілетін мүліктің меншік құқығы туындаған күнгі нарықтық құны арасындағы оң айырма құн өсімінен түсетін табыс болып табылады.

 Бұл ретте мұндай нарықтық құнды салық төлеуші осындай мүлік өткізілген салықтық кезеңі ішіндегі жеке табыс салығы бойынша декларацияны табыс ету үшін белгіленген мерзімнен кешіктірмей айқындауға тиіс. Осы тармақтың мақсатында Қазақстан Республикасының бағалау қызметі туралы заңнамасына сәйкес бағалаушы мен салық төлеуші арасындағы шарт бойынша жүргізілген бағалау туралы есепте айқындалған құн нарықтық құн болып табылады.    

Салық кодексінің 180-1 бабының 7 тармағы бойынша Осы баптың 6-тармағында көрсетілген жағдайда, осы баптың 1-тармағының 1) – 7) тармақшаларында көрсетілген, өткізілген мүліктің меншік құқығы туындаған күнге айқындалған нарықтық құны болмаған кезде не осы баптың 6-тармағында белгіленген нарықтық құнын айқындау мерзімі сақталмаған кезде, сондай-ақ осы баптың 6-тармағында көрсетілмеген, мүлікті сатып алу бағасы (құны) болмаған басқа жағдайларда құн өсімінен түсетін табыс:

1) осы баптың 1-тармағының 1) тармақшасында көрсетілген мүлік бойынша – мүлікті өткізу бағасы (құны) мен бағалау құны арасындағы оң айырма болып табылады. Бұл ретте салық органдары жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеу саласындағы уәкілетті мемлекеттік орган ұсынатын мәліметтер негізінде, өткізілген мүлікке меншік құқығы туындаған жылдың 1 қаңтарында мүлік салығын есептеу үшін айқындаған құн бағалау құны болып табылады;

      2) осы баптың 1-тармағының 2) – 4) тармақшаларында көрсетілген мүлік бойынша – мүлікті өткізу бағасы (құны) мен жер учаскесінің кадастрлық (бағалау) құнының арасындағы оң айырма болып табылады. Бұл ретте жер қатынастары жөніндегі мемлекеттік уәкілетті орган неғұрлым кеш күндердің біріне:

      жер учаскесіне меншік құқығы туындаған күнге;

      жер учаскесіне меншік құқығы туындаған күннің алдындағы соңғы күнге айқындаған құн кадастрлық (бағалау) құны болып табылады;

      3) осы баптың 1-тармағының 5) – 7) тармақшаларында көрсетілген мүлік бойынша – осындай мүлікті өткізу бағасы (құны) болып табылады.

 Тәжірибеде  жие кездесетін, бірнеше жағдайларды талдайық:   

1        жағдай.  2013 жылдың қаңтар айында жеке тұлға құны 3 850 000 теңге тұратын   пәтер сатып алды. Сол жылы наурыз айында жөндеу жұмыстарын жүргізуге байланысты,   пәтерді нарық құны бойынша   5 200 000  теңге сомасына бағалап, тамыз айында 4 900 000 теңгеге сатты.  

 Тұжырым: Пәтер, жеке меншік құқығын тіркеген күннен бастап меншік құқығында бір жылдан кем  болуына байланысты, жеке тұлғада мүлікті  сату бағасы мен оны сатып алған баға арасындағы оң айырмашылықтан 10 %   ставка бойынша жеке табыс салығын төлеу бойынша міндеттеме  туындайды.  Құн өсімінен түскен табыс  1 050 000 теңгені (4 900 000 теңге – 3 850 000 теңге) құрайды.Сонымен қатар сатп алу құны болғандықтан,  құн өсімінен түскен табысты анықтағандағы бағалау құны ескерілмейді.    Декларация келесі есепті кезеңнен кейін, 31 наурызға дейін 240.00 н. бойынша  ұсынылады.  

        2 жағдай. Жеке тұлғаға  2012 жылы қойма мен жер учаскесі мұраға қалдырылды. 2016 жылы 18 000 000 теңге сомасына заңды тұлғаға сатты. 2012 жылы  жылжымайтын мүлікті   13 000 000 теңге сомасына бағалады.   

           Тұжырым:

        Жеке тұлғада  қойма мен жер учаскесін  сатқан кезде меншік құқығында болған мерзімге байланыссыз  10 % ставка бойынша жеке табыс салығын төлеу бойынша міндеттеме  туындайды.  

Жылжымайтын мүлік мұраға қалғанда, сатып алу бағасы болмайды, сонымен қатар жеке тұлғаның жылжымайтын мүлікті нарықтық баға бойынша бағалауға құқығы бар.    Осы жағдайда   құн өсімінен түске табыс сату  құны мен бағалау құны арасында оң айрымашылық болып табылады. Құн өсімінен түскен табыс    5 000 000 теңгені  (18 000 000теңге – 13 000 000 теңге) құрайды. Сонымен қатар декларация жеке тұлғамен өздігімен келесі есепкен кейін, 31 наурзыға дейін ұсынылады. 

  3 жағдай.Сыйлау шартына келісілген  жеке тұлға 2014 жылы дүкенге ие болды.   Сонымен  қатар шартта  дүкен құны      3 500 000 теңгеге шартты  келісілді.  2015 жылы жеке тұлға    7 000 000 теңге сомасына кешенді жөндеу жүргізді.2016 жылы дүкен    12 000 000 теңге   сомасына жеке кәсіпкерге сатылды.

 Тұжырым: Дүкенді сатқан кезде  жеке тұлғада меншік құқығында болған мерзімнен 10%  ставка бойынша  жеке табыс салығын төлеу бойынша міндеттеме туындайды.    Сыйлаған кезде сатып алу құны болмайды, сонымен қатар құны 3 500 000 теңге сомасында, сатып алу-сату шартындағы келісілген сома, сатып алу құны ретінде есепке алынбайды. Сондай-ақ  7 000 000 теңге  кешенді жөндеуге кеткен сома есепке  ескерілмейді. Яғни салық кодексінде мүлікті сатқан кезде құн өсімінен түскен табыс мүлікті сату бағасы мен оны сатып алу бағасы арасындағы оң айырмашылық болып табылатыны  нақты көрсетілген. Сыйлаған кезде сатып алу құны болмайды,  бұдан басқа бағалау құнын жүргізу салық заңнамасымен көзделмеген.   Осы  жағдайда құн өсімінен түскен табыс барлық сату сомасы болып табылады, яғни     12 000 000 теңге. Сонымен қатар декларация жеке тұлғамен өздігімен келесі есепкен кейін, 31 наурзыға дейін 240.00 н. ұсынылады. 

  4 жағдай. 2015 жылдың қараша айында оңайлатылған декларация негізінде, арнайы салық режимін қолданатын, жеке кәсіпкер, жылжымайтын мүлікті өтеусіз алды (дәмхана).    Сонымен қатар   ( 910.00 н.) декларацияда 2 жарты жылдыққа жеке кәсіпкер   17 000 000 теңге сомасына әділ (нарықтық) құн бойынша өтеусіз алынған мүлікті көрсетті. 2017 жылы    25 000 000 теңге сомасына осы жылжымайтын мүлікті сатты. 

 Тұжырым: Жеке кәсіпкерде құн өсімінен түскен табыс бұдан бұрын табысқа енгізілген, яғни 910.00 н.декларацияда көрсетілген, өтеусіз  алынған мүлік құны мен мүлікті сату бағасы  арасындағы оң айырмашылық болып табылады. Сондықтан  құн өсімінен түскен табыс 8 000 000 теңгені құрайды  (25 000 000 теңге - 17 000 000 теңге). Сонымен қатар  жеке кәсіпкер осы табысты 240.00 н. декларацияда көрсетеді және     10 % ставка бойынша жеке табыс салығын төлейді.

  5 жағдай. 2015 жылдың қараша айында оңайлатылған декларация негізінде  арнайы салық режимін қолданатын, жеке кәсіпкер жылжымайтын мүлікті өтеусіз алды (дәмхана).   Сонымен қатар   декларацияда (910.00н.) өтеусіз алынған мүлік көрсетілмеген.    2017  жылы   25 000 000 теңге сомасына осы жылжымайтын мүлікті сатты.

 Тұжырым: Жеке кәсіпкер салық заңнамасының нормасын қолданбаған және бұдан бұрын 910.00 н. декларацияға енгізбеген.Осы жағдайда құн өсімінен түскен табыс  сатудан түскен барлық сома болып табылады, яғни  25 000 000 теңге. Сонымен қатар жеке кәсіпкер осы табысты  240.00 н. көрсетеді және    10 % ставка бойынша жеке табыс салығын төлейді.

                                                                      Солтүстік Қазақстан облысы бойынша Мемлекеттік кірістер департаменті   

 Түсіндіру жұмыс басқармасының бас маманы- Ж.Қ. Күлікова